zondag 12 februari 2012

Anno 1908

 
Het is onrustig in mijn hoofd. Dichtbij of veraf...alles is onrustig. Arabische Lente , economische crisis, het -ik-tijdperk van korte lontjes en wijzen naar de ander, Europa en de verdeeldheid daarin, omvallende banken en een staat die het 'systeem' wil redden, een kabinet van de afrekencultuur... de wereld is onrustig. Ach, dat is van alle tijden zul je zeggen; er is nooit rust in de wereld. Maar per decennia zie je wel verschillen. Het tweede decennium van de 21e eeuw lijkt een omslag in zich te houden: een crisis waar onder vandaan een nieuwe ordening zal rijzen. 
Op momenten dat ik dit probeer te beseffen en alles tegelijk door mijn hoofd spookt ben ik soms het perspectief even kwijt...waar gaat het naar toe en: waar wil IK naar toe met de mensen waar ik mede verantwoordelijk voor ben?
Ik moet die chaos duiden en een plek geven zodat ik weer verder kan. Focussen op het hier en nu en wat mij nu te doen staat. 

Nu is mijn werk , directeur van een school voor speciaal onderwijs , wel erg onderhevig aan de onrust van nu. De bezuinigingen van 300 miljoen in het speciaal onderwijs komen frontaal op ons af als een grote bedreiging. Het kabinet is op ramkoers en dendert maar door om gelijk te krijgen ook al is het niet zo. De impact die het heeft op het speciaal onderwijs en de mensen die er werken worden verschillend ervaren. Grofweg onder te verdelen in drie categorieën:
a.Sommigen ervaren het als iets 'dat vast niet zo'n vaart zal lopen'. Het kabinet zal wel vallen en dan lachen we er achteraf om. Een soort 'gelatenheid' waarbij er meestal sprake van is dat het hen persoonlijk niet echt zal treffen. 
b. Anderen gaan in de proteststand staan...dit is zó onrechtvaardig: we zullen ze even laten zien wat 'ze' aanrichten. Zijn ze daarboven soms blind? Kijken ze wel naar de mensen of alleen naar de portemonnee? De grote staking van 6 maart komt er aan. Arena Amsterdam komt makkelijk vol. In zo'n roes is het makkelijk zich voor te stellen hoe het NIET moet.
c. De derde categorie mensen probeert het te begrijpen om er vervolgens een positieve draai aan te geven. Op de puinhopen van de crisis proberen iets nieuws op te bouwen.

Ik vind me zelf tot de laatste categorie behoren, hoewel ik natuurlijk ook de verontwaardiging van de 2e categorie in me heb. Maar ik wil het vooral kunnen verklaren waarom het zo mis is gegaan. Misschien bevat de analyse van het verleden wel de oplossing voor de toekomst en misschien verklaart dat wel mijn interesse voor het vak geschiedenis. Maar zo'n analyse is moeilijk. Ik doe er zó mijn best voor en steek m'n licht op bij vele knappe koppen. Dan komen we een heel eind...maar ja... vervolgens: hoe pakken we het nu aan voor een betere toekomst?

Vandaag las ik een artikel over Agnes Jongerius. Ach, wat heeft die een zwaar jaar achter de rug. Als iemand de 'zorgen' over de maatschappij moet voelen is zij het wel. Werkgeversbelangen en asociale bezuinigingsdrift van het kabinet trotserend werd ze op het eind zelfs door haar eigen leden aangevallen. En vooral toen het zich ook op haar persoon richtte: muren beklad door vakbondsleden die haar een 'verrader' noemde. Men eist haar vertrek. En toen haar man ook nog eens een hartaanval kreeg knapte er iets. Agnes moet zich dan wel héél eenzaam voelen...en alleen het rotsvaste geloof dat zij gelijk heeft kan haar er doorheen slepen.  
In het artikel wordt duidelijk hoe het proces dan verder gaat. Er stond veel op het spel: niet alleen de federatie van de vakbewegingen; ook het wereldberoemde poldermodel.
'Verkenners' werden aangerukt om dit zinkende polderschip weer vlot te trekken. Het mag een verdienste van Han Noten en Herman Wijffels genoemd worden om tot de kern te geraken.
Het gaat er om dat iederéén meetelt maar dat door alleen samenwerking op grote schaal een echte beweging mogelijk is. De FNV heeft een 'getrapte besluitvorming', dat is een hiërarchisch en bureaucratisch model. Dat verklaart waarom grote groepen zich buitengesloten voelden en er geen verbinding meer was tussen de top en de leden. 
Daarom: de huidige structuur afbreken en helemaal opnieuw beginnen. Van belang is dat iederéén zich betrokken voelt en de verantwoording neemt om bij te dragen aan het grote doel: een ware gemeenschap zijn.

Met deze gedachte in mijn hoofd moest ik er even uit om het oude papier weg te brengen. Ik woon in een klein dorp, genaamd Westmaas. We zijn er trots op dat we als gemeente het beste scoren als het gaat om recycling van oud papier en lege flessen. En dus doe ik daar ook aan mee. De papiercontainer staat eens per maand bij het sportveld dat in de winter ook dienst doet als ijsbaan. En toen zag ik plots dat bordje staan: Ijsclub Westmaas...en dan in rode letters: Anno 1908.  Tjéé....zo lang zijn er dus al vrijwilligers die zich verbonden voelen met de gemeenschap en zich inspannen om die ijsbaan mogelijk te maken. En dank zij dat 'gevoel' maken we het leven een stuk prettiger voor elkaar.....ik was even ontroerd en gunde me even de tijd om weg te dromen. Sinds 1908 zijn er vele crises langsgekomen, tot en met wereldoorlogen aan toe. Dat geeft hoop. Ook deze crisis overleven we...maar wel opletten dat we daar voor moeten polderen. Ingewikkeld en complex maar de moeite waard.


zaterdag 4 februari 2012

Sjaan For President

Sjaan was bij mij op school de schoonmaakster. Elke dag aan het werk in een groot gebouw , 3 verdiepingen , veel lokalen, kamers , toiletruimtes , vaklokalen etc. Heel bewerkelijk dus om schoon te houden. Ze maakte dat niet in haar eentje schoon; ze had hulp van een paar medewerkers. Sjaan was wel de baas. Ze had dat van nature. Een beetje volks type, haar stevig in een knot opgebonden, geen blad voor de mond, echt het prototype van de Rotterdamse niet-lullen-maar-poetsen-type.  Ze had goed de wind eronder. Schoonmaken was een vak! Ze schepte er genoegen in dat het goed gebeurde. Haar onderdanen moesten het niet in hun hoofd halen de kantjes er af te lopen, want dan kregen ze de volle laag. En hoe streng ze ook was, toch was ze heel hartelijk en eerlijk. 
Schoonmaken gebeurde aan het einde van elke dag. Sjaan kwam altijd wat eerder, want dan kon ze even controleren of de leerkrachten en assistentes er niet een bende van hadden gemaakt. En o wee als je het aanrecht niet leeg had. Of de prullenbakken niet gebruikt. Of de vloer niet vrij had gemaakt van allerlei  prullerige dingen die het vegen zouden bemoeilijken. Of je nou assistent of directeur was maakte niet uit: ze sprak je altijd direct er op aan. Zij had ook haar trots en daar moest je niet mee spotten. 


Dit is al weer vele jaren geleden. In de laatste jaren voor haar pensioen merkte ze al dat het vakmanschap van de schoonmaker steeds verder uitgehold werd. Het bedrijf waar ze voor werkte sloot steeds scherpere contracten af met de beheerders van het gebouw. Het kon altijd goedkoper en het moest altijd beter. Op papier dan. Ik maakte mee dat regelmatig een schoonmaakinspecteur mee liep en een stopwatch gebruikte om op de seconde nauwkeurig te meten hoe lang de schoonmaakhandelingen duurden. En dan wist je al: het volgende contract was weer goedkoper. En telkens weer andere schoonmaaksters uit allerlei landen. Want die waren goedkoper. 


En toen ging Sjaan met pensioen. Er werd gelukkig een afscheidsreceptie voor haar georganiseerd. Niet door het schoonmaakbedrijf waar ze voor werkte..nee, door de school en revalidatiecentrum waar ze al die jaren voor schoongemaakt had. Tijdens de receptie voelde iedereen al haarfijn aan: het vertrek van Sjaan betekende het einde van een tijdperk. En het zou nooit meer het zelfde worden. 


Nu, vele schoonmakers later , waar je niet eens een gesprek mee kán voeren omdat ze geen woord Nederlands verstaan. Ze zouden er ook geen tijd er voor hebben, want die stopwatch is er nog steeds. Opschieten, opschieten, sneller , sneller...goedkoper, goedkoper.  
En waar is de baas? Die baas is er wel maar niet zichtbaar meer. Die zit ergens op een kantoor achter een PC. Vanachter een dashboard met allemaal getallen legt hij de figuurlijke zweep over al die schoonmakers. 
De manager , losgezongen van de realiteit. Dénkt dat er goed wordt schoongemaakt want: er komen geen klachten meer van de klanten. 
Maar met die klanten worden geen echte gesprekken meer gevoerd. En die klanten hebben wel in de gaten dat schoonmakers ondertussen de meest ondankbare en slecht betaalde baan hebben...daar kun je alleen maar medelijden mee hebben. De meesten voelen wel aan dat klachten worden vertaald in het nog verder naar beneden trappen van schoonmakers.


Maar nu is het genoeg. Schoon genoeg. Schoonmakers staken voor betere arbeidsvoorwaarden. En terecht. Vakbonden en socialistische partijen gaan voor hen op de bres. Maar ze hebben het tij niet mee. In de 'moderne Westerse wereld' waait nog de gure wind van 'wetenschappelijk manager' Taylor. Taylor is de man van de stopwatch.
Al lang geleden gestorven, maar hij leeft nog steeds voort. 


En dan zie ik Mitt Romney op televisie. Bezig met zijn opmars naar het presidentschap van Amerika. Romney is Taylor. Met de stopwatch in de hand , alleen maar oog voor de superrijken. Een gruwelijk vooruitzicht als hij president zou worden. Was Sjaan nou maar op de goede plek en op het juiste moment. Sjaan for president! ...jaaaaaah...goeie ouwe Sjaan zou hem wel op z'n nummer hebben gezet. Achter de zwabber jij! en nu : werken. En dan bedoel ik: écht werken! 



woensdag 28 december 2011

Niet boos blijven

De vorige keer liet ik mijn gevoel de vrije loop bij het zien van wat de mensen in het onderwijs wordt aangedaan. De rigide bezuiniging van 300 miljoen in het speciaal onderwijs is in mijn beleving een van de meest erge maatregelen en die het onderwijs ernstig tekort doen. Ga er maar aan staan: ondanks een toenemende zorgzwaarte ( steeds meer leerlingen die een één op één begeleiding nodig hebben ) tegen een groot deel van je mensen moeten zeggen dat we de lonen niet meer kunnen betalen en zij dus elders emplooi moeten zoeken. Een bezuiniging op zich maakt me niet boos. Maar dan moeten er wel gegronde redenen voor zijn en het moet me duidelijk worden dat we er als maatschappij goed aan doen om het zo te doen. In een gezonde maatschappij zou dat moeten kunnen. Maar op dat punt stelt dit kabinet me ernstig teleur. In moeilijke tijden zullen keuzes gemaakt moeten worden. Het maken van een keuze doet een mens op basis van een 'waardenset' ...welke waarden staan voorop? Het is me ondertussen wel duidelijk geworden dat dit kabinet de 'economische waarde' het allerbelangrijkst vindt. En dan delven de zwakkeren in de samenleving het onderspit. Hoe kun je zó bot zijn en de menselijke waarden negeren en alleen voor het geld gaan? Geld blijven verdienen als het hoogste goed? ...bah! Is dat het Nederland waar ik trots op zou moeten zijn? ...waren wij niet ooit het geweten van de wereld? Nu zie ik een schaamteloos herhalen van de fouten die in de VS zijn gemaakt. De afrekencultuur ( dat noemen ze daar accountability) volgt nadat 'ranking and rating' tot ongezonde proporties zijn opgeblazen. Een overheid die zich gedraagt als een totalitair regime en 'sturen op resultaten' vermengt met 'verticale regelzucht'. Het kindbelang staat niet meer voorop...ook al zal de minister zich haasten om te zeggen dat het wél zo is. Dan overvalt mij het gevoel van boosheid...Peter Finch vertolkte deze boosheid op weergaloze wijze in de film 'Network' (1976) (  zie de scéne 'I'm mad as hell' ) en dat lucht dan een beetje op. Heel even dan.


Frederick Winslow Taylor
Gelukkig mocht ik afgelopen week een college volgen van Jaap Peters. Ik was al eerder enthousiast over zijn werk vanwege zijn boekje 'intensieve menshouderij' en ik verheugde me al op een update naar zijn laatste werk: 'Nieuw Europees Organiseren' *. Jaap Peters sloeg de spijker precies op zijn kop toen hij ging vertellen over het Anglo-Amerikaanse model. Een van de grondleggers daarvan is  Frederick Taylor die precies 100 jaar geleden een boek (Principles of Scientific Management, 1911) publiceerde dat van grote invloed bleek te zijn. Het feit dat Taylor van huis uit een 'mechanical engineer' was verraadt al dat hij de economie als een grote machine zag: daarin wordt de menselijke maat verwaarloosd ( zie Modern Times; Charlie Chaplin in de fabriek) Management werd uitgevonden als een instrument om de winsten te maximaliseren...zo min mogelijk investeren ( laag opgeleide arbeidskrachten zijn goedkoper ) en het productieproces in hele kleine stukjes uiteenrafelen zodat zélfs eenvoudige zielen ( zoals die van een vrouw , echt waar: hij heeft dat geschreven! ) het moesten kunnen.  Ik zat nog nog met mijn boosheid opgescheept...en je kunt je voorstellen dat ik dacht: We hebben 'm! De kwade genius , het monster van de 20e eeuw, de veroorzaker van de grote ongelijkheid in de wereld....


Maar Jaap Peters is daar genuanceerd over: in zijn tijd wás Taylor een vernieuwer en het luidde een nieuw tijdperk in. In dit tijdperk werd het hebben van geld als de belangrijkste waarde gezien. Het heeft de VS tot een supermacht gemaakt. Het land waar vooral het recht van de sterkste geldt. Waar 1% van de bevolking 40% van al het geld bezit. Waar geen rotondes maar kruispunten zijn; wie het eerst komt , wie het eerst maalt. Waar de scholen hun inkomsten krijgen van 'ground taxes' en dus in rijke buurten hele rijke scholen bestaan en in arme buurten ...juist: straatarm! Inclusief onderwijs wordt verkocht als een ideaal model ( in Nederland zit 6% van de leerlingen op een school voor speciaal onderwijs, in VS slechts 2% ) maar is een rechtstreeks gevolg van de claimcultuur. In het Anglo-Amerikaanse model voelt iedereen zich verantwoordelijk voor zich zelf. En als je meent dat je onrecht wordt aangedaan? Sue them! Zo ontstond de wet voor gehandicapten in het onderwijs ( no child left behind ) en werd afgedwongen dat children with special needs in het gewone onderwijs horen. 


Waar de Amerikanen de focus leggen op 'Command, Communication en Control' hebben we in Europa van oudsher een veel duurzamer model. Het is gebaseerd op 'Vakmanschap, Verbinding en Vertrouwen'. Het is ontstaan uit eeuwenlange ervaring met het model van  'meester en gezel'. Dat dreigen we in te wisselen voor het korte termijndenken van de Amerikanen. Tekenend is bijvoorbeeld  dat Duitsland in de 30-er jaren de leerplicht met 3 jaar verlengde om daarmee beter opgeleide mensen te hebben in het productieproces. In Europa denkt men veel meer aan de toegevoegde waarde van een verbinding tussen onderwijs , wetenschap en bedrijfsleven.  


Wat is nu de hoop voor de toekomst? Jaap Peters liet de S-curve zien ...het huidige en overheersende systeem van het Anglo-Amerikaanse model is al over haar top heen. En al tijdens het afbrokkelen van het oude systeem ontstaat er weer een nieuw systeem. En zo is het al duizenden jaren aan de gang; systemen komen op en vergaan weer en worden ALTIJD weer opgevolgd door nieuwe.  Volgens Jaap Peters verkeren we nu in de tussentijd. Een lastige periode, dat wel. Was vanaf de middeleeuwen het hebben van grond van waarde en vanaf de industriële revolutie om het hebben van geld...een nieuwe kernwaarde tekent zich al.  Men beweert dat 'the era of connectivity' is aangebroken. Verbinding hebben....ja, dat moesten we maar eens verder gaan uitdiepen. Door met elkaar in gesprek te gaan. Gesprekken die er toe doen. ... bedankt Jaap. Ik geloof er weer in. Er is hoop. Ik ben niet meer boos. Ik krijg weer energie om de goede dingen te gaan doen. En dat is meteen een mooi voornemen voor 2012. 


* Nieuw Europees Organiseren is geschreven door Jaap Peters én Jaap Brouwers.
De lezing die ik heb bijgewoond betreft een uit de collegereeks 'Organisatie 3.0'.








zondag 18 december 2011

een waardenloos kabinet

Soms heb je ineens zo'n moment...
je staat op, je ontbijt en onderwijl bekijk je het nieuws,
je gaat naar je werk...weer in de file...je luistert naar de radio,
je komt op je werk...of liever: je komt NIET tot je werk,
want je wordt voortdurend opgehouden ...
door probleempjes...en die los je op...en dan volgen nog meer
probleempjes...en die los je dan weer op....af en toe een 
overwinninkje...maar direct gevolgd door weer nieuwe 
problemen...kleine zorgen, grote zorgen......
en het houdt maar niet op.
Kom op, grote vent...schouders eronder..het hoort er bij,
het is van deze tijd.


Maar godallemachtig! is dat nou wel zo? 
het is van deze tijd? alsof het iets vanzelfsprekend is?
of het normaal is dat politici elkaar zwart maken,
of het normaal is dat fatsoen niet meer hoeft
en 'vrije meningsuiting' een vrijbrief is voor
het denigreren van hele bevolkingsgroepen
en daarmee het eigen falen te maskeren
oneerlijkheid en onrecht zegevieren.


En als je je nek uitsteekt voor de zwakkeren 
in de samenleving, omdat je dat de belangrijkste 
waarde in je leven vindt?
goed doen voor de medemens,
omdat jij dat kan en de ander dat nodig heeft.
en je wordt alsmaar weer gefrustreerd
door de zittende macht , met valse agenda's
die van alles roepen maar het gaat over iets anders?
 ..over vastklampen aan die macht
en geen eerlijke verdeling duldt


En jouw medemens daarom over het randje 
wordt geduwd. Geen eerlijke kans krijgt
eerst zwart wordt gemaakt om daarna
alles af te pakken wat hen waardevol maakte?
Deze macht kent geen menselijke waarden
een waardenloze macht...


op zo'n moment ... zou je...
naar het raam willen lopen...
je kop naar buiten steken...
en keihard roepen:
IK PIK DIT NIET MEER!!!!



zondag 4 december 2011

Wie durft er nog te ondernemen in het onderwijs? (2)

De vorige keer heb ik u verteld van de economie op wereldniveau. Over kapitalisme dat in vorige eeuwen is ontstaan en nu piepend en krakend over de grenzen van ethiek lijkt te gaan ; de beweging 'occupy' noemend als een signaal dat zegt: we weten dat het niet deugt, maar we weten niet hoe het dan wél moet. Maar de titel wijst op een economie in het onderwijs: daar ben ik eigenlijk niet aan toegekomen. Daarom nu de tweede poging.


Afgelopen week was ik weer aangeschoven tijdens een bijeenkomst van de groep waar ik deel van uit maak: ECK2. Het staat voor 'educatieve contentketen'. Leren in het onderwijs wordt nu nog overwegend met boeken gedaan, maar dat duurt niet lang meer. Het moderne onderwijs vraagt in dit digitale tijdperk om digitaal lesmateriaal en daarom zal het medium 'boek' steeds meer ingehaald worden door toepassingen van het internet. Uitgeverijen begeven zich voorzichtig op het glibberige pad van het digitaal aanbieden van educatieve content. Het is een uiterst ingewikkelde zaak. ECK2 is een poging om alle partijen die daar onderdeel van gaan uitmaken volgens een standaard te laten werken. Dat is waarlijk een mooi streven en een belangrijke stap om het onderwijs de 21e eeuw in te trekken.  


Grand Hotel Karel V in de binnenstad van Utrecht
Met het concept van Cloudschool in mijn achterzak begrijp je natuurlijk wel dat ik hier absoluut bij wilde zijn. Ik doe dit vanuit het belang van het onderwijs; de publieke sector. Hoewel voor een grote zaal was gekozen van Grand Hotel Karel V (zie foto) bleek dat de zaal eigenlijk te klein was voor de meer dan 50 deelnemers.
Bij het voorstelrondje bleek al gauw hoe de verhouding met de private sector lag: ik bleek één van slechts vier deelnemers te zijn die het scholenveld vertegenwoordigden: de rest van de groep werd vooral ingevuld door uitgeverijen en bedrijven voor distributie en leerlingvolgsystemen. 


Oei.... In een verhouding van 1 (schoolbelang) staat  tot 13 (commercieel belang) vroeg ik me af of ik me wel staande zou kunnen houden tegenover deze overmacht. Gelukkig viel dat mee: die 'jongens' zijn niet van gisteren en redeneren vanuit het klantperspectief: hun klanten (scholen) willen goed lesmateriaal. Dat kunnen de scholen krijgen; de klant is koning. Doch: dwars door alle inspanningen heen om het de klant naar de zin te maken klinkt het geluid: maar we willen er wel aan blijven verdienen! En hier zijn we waar ik in deze tweede blog op uit wilde komen; hoe werkt de economie in het onderwijs? 


Scholen en uitgeverijen willen beiden het zelfde: goed lesmateriaal en liefst op een manier dat past bij de 21e eeuw. Maar er zit iets tegenstrijdigs in: het is net zoiets als dat je de grote oliemaatschappijen vraagt om  electrische auto's te gaan ontwikkelen. In dat kader is dit filmpje wel opmerkelijk; er zijn al diverse revolutionaire schone auto's ontwikkeld maar op de een of andere manier zijn ze weer van de markt gehaald. Complot van de olie-industrie of niet; het is duidelijk dat als er grote commerciële belangen mee gemoeid zijn, het niet duidelijk is of de motieven om iets te doen of juist te laten nog wel zo zuiver zijn. 


De angst voor uitgeverijen is dat als de educatieve content eenmaal gedigitaliseerd is, het daarna een koud kunstje zou zijn om de content al gauw als publiek bezit aan te merken en eindeloos aan elkaar door te geven  ( net zoals met illegaal gedownloade muziek wordt gedaan ). Logisch natuurlijk dat als je dan de voorstellen van de 'workflow' bekijkt men éérst geld wil zien. Een electronische kassa en pas als betaald is, gaat de digitale slagboom open om de content bij de leerling te krijgen. De bijeenkomst heeft duidelijk gemaakt dat we er nog lang niet zijn; er zijn nog vele haken en ogen. Technisch is het geen probleem: de complexiteit daarentegen wel. Ik moet daarbij erg denken aan de keynote-presentatie van gewaardeerde APS-collega Michel van Ast. Er zijn zó veel partijen mee gemoeid dat er als het ware een 'scrum' ( rugby-term ) ontstaat: als je wilt bewegen moet iederéén bewegen. 


In termen van bedrijfsvoering zie je dat het verdienmodel de boel vasthoudt: uitgeverijen willen hoe dan ook blijven verdienen en laten (voorlopig) niet los om hun methodes ook los te knippen in kleine digitale leseenheden en die laten concurreren met leseenheden van andere uitgeverijen. Men zou moeten onderkennen dat elke methode , hoe goed ook, toch altijd hiaten kent en daarom arrangementen van meerdere methodes mogelijk moet zijn. 
Ik heb die dag in Utrecht niet één keer horen praten over 'de derde weg': een kwaliteitsmix van open (gratis)  en gesloten (betaalde) lesmateriaal. Nogal logisch vanuit het belang van uitgeverijen: zij willen zo lang mogelijk eigenaar blijven van kwalitatief hoogwaardig lesmateriaal. Maar als je bedenkt dat die uitgeverijen het gewoon gekocht hebben van hele bekwame leerkrachten in het onderwijs....zou het dan niet tijd worden om eens na te denken wie eigenlijk eigenaar zou moeten zijn van de onderwijsinhoud? ....nou, dat is een mooi bruggetje voor een volgende edublog: eigenaarschap en regie van het onderwijs. En dan kan ik ook meer vertellen van mijn plan om ook het ondernemerschap meer naar het onderwijs toe te halen. 





zaterdag 19 november 2011

Wie durft er nog te ondernemen in het onderwijs?

Ondernemerszin....daar moet je ZIN in hebben. Je hebt het gevoel het gouden ei gevonden te hebben en je wilt dat het toegepast wordt. In het bedrijfsleven wordt er meteen aan gekoppeld: er veel geld aan verdienen. Dat is niet zo gek, want in het bedrijfsleven mag je er voor uit komen om geld te verdienen. En wie véél geld verdient, krijgt aanzien en wordt een succesvolle ondernemer genoemd.
Hoe anders is dat in het onderwijs. Publieke sector dus je mag geen winst maken. Terecht natuurlijk want onderwijs wordt van onze belastingcenten betaald. Maar ja, in deze tijd, met een rechts kabinet , komt ondernemerschap toch weer meer in beeld. De tijdgeest geeft aan het onderwijs een bepaalde draai: wat levert het ons op? Kosten en baten worden naast elkaar gezet en dan is het vanzelfsprekend dat met zo min mogelijk investeren  een maximaal resultaat wordt gehaald. Studietijd wordt ingekort, sancties ingesteld voor studenten die langer doen over een studietijd, klassen worden vergroot, bezuinigingen enzovoort. Daarnaast wordt gehamerd op bepaalde opbrengsten: wat is relevant voor de maatschappij? Bijvoorbeeld: waarom investeren in een beroepsopleiding waar werkloosheid bestaat? Dat moet je toch een beetje nuanceren: toen ik in '76 naar de Pedagogische Academie ging was er veel werkloosheid en toch heb ik geen dag zonder werk gezeten.

Onderwijs...daar moet je niet zijn om rijk te worden. Eigenlijk ga je er alleen in werken als je een 'roeping' voelt: het kan ondankbaar zijn en frustrerend. Het salaris is voldoende maar er is geen causaal verband tussen goed presteren en geld verdienen. Kijk, daar wil de VVD nu iets aan doen: prestatiebeloning! Logisch als je het onderwijs wilt zien als een onderneming. Je stopt er iets in en er komt iets uit: de productie van de (onderwijs)machine. Het resultaat is dat er weer verse medewerkers zijn opgeleid die in het arbeidsproces, de economie van Nederland, gaan produceren. Dat klinkt eigenlijk als een machine. Nederland als een grote fabriek waarin vooral economische principes gelden: winst maken , economische groei.

Dat is nu precies waarom prestatiebeloning in het onderwijs niet werkt. Want we zijn geen machine. We zijn mensen die integraal onderdeel vormen van een maatschappij waar ook sociale waarden belangrijk zijn. Een maatschappij laat zich niet beredeneren als een machine. Groei , vooruitgang en ontwikkeling is een organisch proces waarin alle individuen , meestal onbewust een collectief bewustzijn hebben en een richting op gaan die niet kan worden afgedwongen. Het liberalisme waar de VVD nog mee schermt is nog van de 19e eeuw. Zeker, het heeft de maatschappij verder gebracht. Maar het heeft zijn tijd gehad. Dat collectieve bewustzijn dat hoort bij de 21e eeuw wordt steeds duidelijker zichtbaar. Actueel is de beweging 'occupy' wat in feite een reactie is op de uitwassen van het liberalisme. Vrije marktwerking heeft zijn donkere kant: een doorgeslagen kapitalisme waarbij het alléén maar om winst maken gaat en los is gezongen van de waarde voor de maatschappij. De bonuscultuur van de zeer rijken die er uit alle macht aan vast blijven klampen. De VVD reageert zoals verwacht: die mensen die al weken in tentjes verblijven, die zullen wel geen werk hebben en dús zijn het uitkeringstrekkers en dús gaan we ze daar op afrekenen. 

'Occupy' is één signaal van één van de tegenbewegingen. Ik hoop en verwacht dat er steeds meer signalen zullen gaan komen die een nieuw tijdperk aankondigen. Het begrip 'duurzaamheid' heeft het nu zwaar. Populisme en korte termijndenken drukken visionaire politici zoals Herman Wijffels en Diederik Samsom nu weg, maar als de recessie structureel blijkt te zijn, zal duurzaamheid weer terugkeren als leidend principe. Dat verwacht ik tenminste. Ik wil daarin optimistisch zijn; cynisme heeft nooit geleid tot vooruitgang.

En wat moeten we nu in het onderwijs? Ik ben er voor om NU aan de toekomst te werken door aan DUURZAAMHEID te werken. En gek genoeg kan dat door ondernemerschap in het onderwijs te ontwikkelen. Maar ik bedoel dan natuurlijk ondernemerschap op de moderne , duurzame manier. Niet om veel geld te verdienen, maar door winst te maken. De winst moet je dan zien als de opbrengst van het onderwijs. De toegevoegde waarde die het kan hebben voor een eerlijke en rechtvaardige maatschappij. 
Deze blog wordt al te lang; een volgende keer zal ik uitleggen dat in de onderwijscultuur het toch mogelijk moet zijn om samen te werken met de zakenwereld, waarin geld verdienen wel belangrijk blijft maar in combinatie met 'maatschappelijk ondernemen'. Er zijn steeds meer voorbeelden waaruit blijkt dat niet alle ondernemingen 'slecht' zijn. 

Toch nog maar een RSA-animatie genaamd 'crisis of capitalism' . Omdat het zo mooi aansluit op deze blog en omdat het nog een pietsje ingewikkeld is; na één keer bekijken heb je nog niet alles op je netvlies. bekijk het met aandacht.




zaterdag 5 november 2011

Is het onderwijs failliet?


Deze week was ik met nog eens 100 collega's op de NSA-dag 2011 (http://www.nsa.nl/nsadag.aspx) en werd getriggerd door een hele reeks uitspraken van de gastspreker (Antoon Vugts) die was uitgenodigd door Joseph Kessels. In zijn betoog noemde hij meerdere keren: 'het onderwijs is failliet'. Tja, dat klinkt nogal stellig. De man in kwestie is HR-manager van Océ en vanuit zijn kijk op 'professionele ruimte' had hij wel goede voorbeelden die het failliet van onderwijs aantoonden. Maar... is het onderwijs écht failliet?  Waar hebben we het dan over? Hoe kijk ik er zelf tegen aan? Als het echt failliet is, wat doe ik dan nog in het onderwijs? Een verkenning op enkele domeinen:


Financieel. Nederland staat nr 16 op de wereldranglijst als je kijkt naar het bruto nationaal product. Dus in de top 20 van de rijkste landen.  Als het gaat om uitgaven aan het onderwijs, afgezet tegen het bruto nationaal inkomen staat Nederland nr 12 op de wereldranglijst, achter Slovenië. Aan het onderwijs wordt in Nederland bijna 38 miljard uitgegeven, waarvan 9 miljard aan het primair en speciaal onderwijs. We zijn dus bepaald geen armoedzaaiers en van een faillissement in financiële zin is pas sprake als het hele land failliet is, zoals nu mogelijk zou kunnen gebeuren met Griekenland. Financieel-technisch is het onderwijs dus verre van failliet. Er is geld en desondanks slaan we groot alarm als er een bezuiniging van 300 miljoen wordt afgesproken. Mag ik de conclusie trekken dat het niet om geld gaat? OK, dan gaan we verder kijken.


Kenniseconomie. De PO-raad heeft de ambitie uitgesproken dat het in 2020 weer tot de top 5 behoort van de wereldranglijst van kenniseconomie. Stonden we in 2009 nog op de 11e plaats, in 2011 staan we al op de 7e plaats ( bron: Global Competitiveness Index ). Het hoger onderwijs staat op de 8e plaats. Dus het lijkt er op dat we de ambitie van de PO-raad al ruim voor 2020 gaan halen. Dus...daar zit het hem ook niet in.


Systemisch. Niet te verwarren met systematisch werken. Ik benader in dit geval scholen, besturen, brancheorganisaties, overheid als systemen: een constellatie van krachten en invloedssferen als een geheel waarbinnen positieve en negatieve krachten werken. Bijvoorbeeld: in de biologie wordt gesproken over ecologische systemen; de biotoop. Zo'n biotoop geeft snel inzicht in het systeem en of het in balans is. Tja, dan kom ik in het onderwijs wel heel veel tegen waar ik bij kan opmerken: het systeem werkt niet of niet goed genoeg. Enkele voorbeelden:


a. Passend Onderwijs. Het principe dat zorgleerlingen niet thuishoren in het afvoerputje van het onderwijs is goed. De gedachte dat het reguliere onderwijs ook verantwoordelijk is voor goed onderwijs aan kinderen met beperkingen is een goede. Toen in 2006 de eerste notitie verscheen (zorgplicht voor het funderend onderwijs) was ik wel te porren voor deze verandering. Helaas is de ideologie van passend onderwijs in de jaren daarna door de economische druk verworden tot een bezuinigingsoperatie, waarbij de sociale en ethische aspecten van 'zwakkeren in de samenleving' worden weggezet als een kostenpost: wie niet productief genoeg kan zijn in de maatschappij wordt als een probleem voor de maatschappij gezien. Wantrouwen en angst zijn in het systeem geslopen en daarmee is het niet in balans. De uitkomst is dat de leerling uiteindelijk kind van de rekening wordt. Wat in aanvang deugde tast nu de sociale en ethische kernwaarden aan van het systeem.


b. Kwaliteit van onderwijs. Niemand kan er op tegen zijn om de kwaliteit van onderwijs zo hoog mogelijk te laten zijn. Immers: via het onderwijs werken we aan de toekomst van volgende generaties. De overheid heeft decennia lang geprobeerd via stelselwijzigingen de kwaliteit op een hoger plan te brengen. Ondanks de heldere conclusie van commissie Dijsselbloem dat de overheid het onderwijsveld nu eens moet vertrouwen en het de ruimte geeft om dit op eigen kracht te doen. Maar ook nu weer komt het wantrouwen om de hoek kijken en wordt het systeem 'doodgedrukt' door een heel stelsel van maatregelen dat het karakter krijgt van 'afrekenen' in plaats van kaders te creëren waarin kansen worden geboden. Onderwijs moet tegenwoordig 'opbrengstgericht werken'. Daar is niks mis mee, maar we moeten goed bedenken wat we precies bedoelen met 'opbrengst'. Het zou moeten zijn: burgers die volwaardig, participatief en hoogwaardig bijdragen aan een betere maatschappij...een maatschappij dat gericht zou moeten zijn op duurzaamheid. Ik vrees dat de overheid meer oog heeft voor de productiviteit en dat probeert af te dwingen met een keurslijf, een overdreven aandacht voor rekenen en taal en meten , meten en nog eens meten ... Jaap Peters heeft dat voortreffelijk beschreven in zijn boekje 'Intensieve Menshouderij'.
Jaap Peters: Intensieve menshouderij
In deze geest spreken we eigenlijk niet meer over kwaliteit maar over productiviteit. Het systeem schiet zijn doel voorbij.


c. Professionele ruimte. In aansluiting op het voorgaande punt worden ook de competenties van de leerkracht steeds meer langs de lat gelegd. De wet BIO schrijft voor dat alle leerkrachten een 'bekwaamheidsdossier' hebben en dat de schoolleiding planmatig de professionaliteit van de leerkracht bevordert. Ook nu weer: de kerngedachte is goed maar de overheid gaat steeds meer voorschrijven en afdwingen in de richting van productiviteit. Grotere klassen maken het efficiënter ( lees: goedkoper) en het begrip 'opbrengst' wordt steeds meer geassocieerd met 'resultaten' die in cijfers en lijstjes moeten worden uitgedrukt. Een afrekencultuur dus en dat is jammer. Want professionele ruimte is juist zo nodig maar vergt in de eerste plaats vertrouwen. Mits gekoppeld aan een goed systeem van verantwoorden kan het systeem veel meer opbrengen als persoonlijke kwaliteiten zoals creativiteit en gezond-denken de ruimte krijgen. Het huidige systeem remt in deze dus ook alleen maar af en schiet schromelijk te kort.


Ik ga maar even niet verder: de lezer zou gaan denken dat ik een zwartkijker ben. Dat lijkt me niet de bedoeling; juist omdat het meer dan ooit noodzakelijk is het systeem om te buigen , wil ik mijn bijdrage leveren om het tij te keren. Veel 'bewegingen' zijn in de grond positief maar zo slecht uitgewerkt. We hoeven niet meer helemaal opnieuw van de grond af aan op te bouwen maar slechts aanpassingen aan te brengen: oog hebben voor de goede ontwikkelingen en daar op voortgaan met gezond verstand kan al voldoende zijn. En soms is ook een beetje 'burgerlijke ongehoorzaamheid' nodig. 


En: we staan echt niet alleen. Over de hele wereld is een groeiend besef dat het systeem dreigt vast te lopen. Het dreigende faillissement van Griekenland is een signaal; het oude , kapitalistische systeem werkt niet meer. Onderstaande animatie maakt duidelijk dat er een andere benadering nodig is. Een benadering die begint bij het onderwijs: daar moeten we ruimte geven voor de nieuwe generatie denkers en doeners. Daar ligt onze toekomst.


 In this short RSA Animate, radical sociologist David Harvey asks if it is time to look beyond capitalism, towards a new social order that would allow us to live within a system that could be responsible, just and humane

En voor degenen voor wie ook het glas half vol is , hierbij een video van een beweging van onderwijsmensen die kansen zien om via het onderwijs te bouwen aan een betere toekomst: 'COSN' een lerend netwerk van scholen, verenigd in een consortium waarin zowel studenten , leraren als schoolleiders hun steentje bijdragen.
Hun motto is: Learning to Change - Changing tot Learn

   Learning to Change Changing to Learn Advancing K-12 Technology Leadership, Consortium for School Networking(COSN) 


Jan Kraaijenbrink , 5 nov 2012