zaterdag 19 november 2011

Wie durft er nog te ondernemen in het onderwijs?

Ondernemerszin....daar moet je ZIN in hebben. Je hebt het gevoel het gouden ei gevonden te hebben en je wilt dat het toegepast wordt. In het bedrijfsleven wordt er meteen aan gekoppeld: er veel geld aan verdienen. Dat is niet zo gek, want in het bedrijfsleven mag je er voor uit komen om geld te verdienen. En wie véél geld verdient, krijgt aanzien en wordt een succesvolle ondernemer genoemd.
Hoe anders is dat in het onderwijs. Publieke sector dus je mag geen winst maken. Terecht natuurlijk want onderwijs wordt van onze belastingcenten betaald. Maar ja, in deze tijd, met een rechts kabinet , komt ondernemerschap toch weer meer in beeld. De tijdgeest geeft aan het onderwijs een bepaalde draai: wat levert het ons op? Kosten en baten worden naast elkaar gezet en dan is het vanzelfsprekend dat met zo min mogelijk investeren  een maximaal resultaat wordt gehaald. Studietijd wordt ingekort, sancties ingesteld voor studenten die langer doen over een studietijd, klassen worden vergroot, bezuinigingen enzovoort. Daarnaast wordt gehamerd op bepaalde opbrengsten: wat is relevant voor de maatschappij? Bijvoorbeeld: waarom investeren in een beroepsopleiding waar werkloosheid bestaat? Dat moet je toch een beetje nuanceren: toen ik in '76 naar de Pedagogische Academie ging was er veel werkloosheid en toch heb ik geen dag zonder werk gezeten.

Onderwijs...daar moet je niet zijn om rijk te worden. Eigenlijk ga je er alleen in werken als je een 'roeping' voelt: het kan ondankbaar zijn en frustrerend. Het salaris is voldoende maar er is geen causaal verband tussen goed presteren en geld verdienen. Kijk, daar wil de VVD nu iets aan doen: prestatiebeloning! Logisch als je het onderwijs wilt zien als een onderneming. Je stopt er iets in en er komt iets uit: de productie van de (onderwijs)machine. Het resultaat is dat er weer verse medewerkers zijn opgeleid die in het arbeidsproces, de economie van Nederland, gaan produceren. Dat klinkt eigenlijk als een machine. Nederland als een grote fabriek waarin vooral economische principes gelden: winst maken , economische groei.

Dat is nu precies waarom prestatiebeloning in het onderwijs niet werkt. Want we zijn geen machine. We zijn mensen die integraal onderdeel vormen van een maatschappij waar ook sociale waarden belangrijk zijn. Een maatschappij laat zich niet beredeneren als een machine. Groei , vooruitgang en ontwikkeling is een organisch proces waarin alle individuen , meestal onbewust een collectief bewustzijn hebben en een richting op gaan die niet kan worden afgedwongen. Het liberalisme waar de VVD nog mee schermt is nog van de 19e eeuw. Zeker, het heeft de maatschappij verder gebracht. Maar het heeft zijn tijd gehad. Dat collectieve bewustzijn dat hoort bij de 21e eeuw wordt steeds duidelijker zichtbaar. Actueel is de beweging 'occupy' wat in feite een reactie is op de uitwassen van het liberalisme. Vrije marktwerking heeft zijn donkere kant: een doorgeslagen kapitalisme waarbij het alléén maar om winst maken gaat en los is gezongen van de waarde voor de maatschappij. De bonuscultuur van de zeer rijken die er uit alle macht aan vast blijven klampen. De VVD reageert zoals verwacht: die mensen die al weken in tentjes verblijven, die zullen wel geen werk hebben en dús zijn het uitkeringstrekkers en dús gaan we ze daar op afrekenen. 

'Occupy' is één signaal van één van de tegenbewegingen. Ik hoop en verwacht dat er steeds meer signalen zullen gaan komen die een nieuw tijdperk aankondigen. Het begrip 'duurzaamheid' heeft het nu zwaar. Populisme en korte termijndenken drukken visionaire politici zoals Herman Wijffels en Diederik Samsom nu weg, maar als de recessie structureel blijkt te zijn, zal duurzaamheid weer terugkeren als leidend principe. Dat verwacht ik tenminste. Ik wil daarin optimistisch zijn; cynisme heeft nooit geleid tot vooruitgang.

En wat moeten we nu in het onderwijs? Ik ben er voor om NU aan de toekomst te werken door aan DUURZAAMHEID te werken. En gek genoeg kan dat door ondernemerschap in het onderwijs te ontwikkelen. Maar ik bedoel dan natuurlijk ondernemerschap op de moderne , duurzame manier. Niet om veel geld te verdienen, maar door winst te maken. De winst moet je dan zien als de opbrengst van het onderwijs. De toegevoegde waarde die het kan hebben voor een eerlijke en rechtvaardige maatschappij. 
Deze blog wordt al te lang; een volgende keer zal ik uitleggen dat in de onderwijscultuur het toch mogelijk moet zijn om samen te werken met de zakenwereld, waarin geld verdienen wel belangrijk blijft maar in combinatie met 'maatschappelijk ondernemen'. Er zijn steeds meer voorbeelden waaruit blijkt dat niet alle ondernemingen 'slecht' zijn. 

Toch nog maar een RSA-animatie genaamd 'crisis of capitalism' . Omdat het zo mooi aansluit op deze blog en omdat het nog een pietsje ingewikkeld is; na één keer bekijken heb je nog niet alles op je netvlies. bekijk het met aandacht.




zaterdag 5 november 2011

Is het onderwijs failliet?


Deze week was ik met nog eens 100 collega's op de NSA-dag 2011 (http://www.nsa.nl/nsadag.aspx) en werd getriggerd door een hele reeks uitspraken van de gastspreker (Antoon Vugts) die was uitgenodigd door Joseph Kessels. In zijn betoog noemde hij meerdere keren: 'het onderwijs is failliet'. Tja, dat klinkt nogal stellig. De man in kwestie is HR-manager van Océ en vanuit zijn kijk op 'professionele ruimte' had hij wel goede voorbeelden die het failliet van onderwijs aantoonden. Maar... is het onderwijs écht failliet?  Waar hebben we het dan over? Hoe kijk ik er zelf tegen aan? Als het echt failliet is, wat doe ik dan nog in het onderwijs? Een verkenning op enkele domeinen:


Financieel. Nederland staat nr 16 op de wereldranglijst als je kijkt naar het bruto nationaal product. Dus in de top 20 van de rijkste landen.  Als het gaat om uitgaven aan het onderwijs, afgezet tegen het bruto nationaal inkomen staat Nederland nr 12 op de wereldranglijst, achter Slovenië. Aan het onderwijs wordt in Nederland bijna 38 miljard uitgegeven, waarvan 9 miljard aan het primair en speciaal onderwijs. We zijn dus bepaald geen armoedzaaiers en van een faillissement in financiële zin is pas sprake als het hele land failliet is, zoals nu mogelijk zou kunnen gebeuren met Griekenland. Financieel-technisch is het onderwijs dus verre van failliet. Er is geld en desondanks slaan we groot alarm als er een bezuiniging van 300 miljoen wordt afgesproken. Mag ik de conclusie trekken dat het niet om geld gaat? OK, dan gaan we verder kijken.


Kenniseconomie. De PO-raad heeft de ambitie uitgesproken dat het in 2020 weer tot de top 5 behoort van de wereldranglijst van kenniseconomie. Stonden we in 2009 nog op de 11e plaats, in 2011 staan we al op de 7e plaats ( bron: Global Competitiveness Index ). Het hoger onderwijs staat op de 8e plaats. Dus het lijkt er op dat we de ambitie van de PO-raad al ruim voor 2020 gaan halen. Dus...daar zit het hem ook niet in.


Systemisch. Niet te verwarren met systematisch werken. Ik benader in dit geval scholen, besturen, brancheorganisaties, overheid als systemen: een constellatie van krachten en invloedssferen als een geheel waarbinnen positieve en negatieve krachten werken. Bijvoorbeeld: in de biologie wordt gesproken over ecologische systemen; de biotoop. Zo'n biotoop geeft snel inzicht in het systeem en of het in balans is. Tja, dan kom ik in het onderwijs wel heel veel tegen waar ik bij kan opmerken: het systeem werkt niet of niet goed genoeg. Enkele voorbeelden:


a. Passend Onderwijs. Het principe dat zorgleerlingen niet thuishoren in het afvoerputje van het onderwijs is goed. De gedachte dat het reguliere onderwijs ook verantwoordelijk is voor goed onderwijs aan kinderen met beperkingen is een goede. Toen in 2006 de eerste notitie verscheen (zorgplicht voor het funderend onderwijs) was ik wel te porren voor deze verandering. Helaas is de ideologie van passend onderwijs in de jaren daarna door de economische druk verworden tot een bezuinigingsoperatie, waarbij de sociale en ethische aspecten van 'zwakkeren in de samenleving' worden weggezet als een kostenpost: wie niet productief genoeg kan zijn in de maatschappij wordt als een probleem voor de maatschappij gezien. Wantrouwen en angst zijn in het systeem geslopen en daarmee is het niet in balans. De uitkomst is dat de leerling uiteindelijk kind van de rekening wordt. Wat in aanvang deugde tast nu de sociale en ethische kernwaarden aan van het systeem.


b. Kwaliteit van onderwijs. Niemand kan er op tegen zijn om de kwaliteit van onderwijs zo hoog mogelijk te laten zijn. Immers: via het onderwijs werken we aan de toekomst van volgende generaties. De overheid heeft decennia lang geprobeerd via stelselwijzigingen de kwaliteit op een hoger plan te brengen. Ondanks de heldere conclusie van commissie Dijsselbloem dat de overheid het onderwijsveld nu eens moet vertrouwen en het de ruimte geeft om dit op eigen kracht te doen. Maar ook nu weer komt het wantrouwen om de hoek kijken en wordt het systeem 'doodgedrukt' door een heel stelsel van maatregelen dat het karakter krijgt van 'afrekenen' in plaats van kaders te creëren waarin kansen worden geboden. Onderwijs moet tegenwoordig 'opbrengstgericht werken'. Daar is niks mis mee, maar we moeten goed bedenken wat we precies bedoelen met 'opbrengst'. Het zou moeten zijn: burgers die volwaardig, participatief en hoogwaardig bijdragen aan een betere maatschappij...een maatschappij dat gericht zou moeten zijn op duurzaamheid. Ik vrees dat de overheid meer oog heeft voor de productiviteit en dat probeert af te dwingen met een keurslijf, een overdreven aandacht voor rekenen en taal en meten , meten en nog eens meten ... Jaap Peters heeft dat voortreffelijk beschreven in zijn boekje 'Intensieve Menshouderij'.
Jaap Peters: Intensieve menshouderij
In deze geest spreken we eigenlijk niet meer over kwaliteit maar over productiviteit. Het systeem schiet zijn doel voorbij.


c. Professionele ruimte. In aansluiting op het voorgaande punt worden ook de competenties van de leerkracht steeds meer langs de lat gelegd. De wet BIO schrijft voor dat alle leerkrachten een 'bekwaamheidsdossier' hebben en dat de schoolleiding planmatig de professionaliteit van de leerkracht bevordert. Ook nu weer: de kerngedachte is goed maar de overheid gaat steeds meer voorschrijven en afdwingen in de richting van productiviteit. Grotere klassen maken het efficiënter ( lees: goedkoper) en het begrip 'opbrengst' wordt steeds meer geassocieerd met 'resultaten' die in cijfers en lijstjes moeten worden uitgedrukt. Een afrekencultuur dus en dat is jammer. Want professionele ruimte is juist zo nodig maar vergt in de eerste plaats vertrouwen. Mits gekoppeld aan een goed systeem van verantwoorden kan het systeem veel meer opbrengen als persoonlijke kwaliteiten zoals creativiteit en gezond-denken de ruimte krijgen. Het huidige systeem remt in deze dus ook alleen maar af en schiet schromelijk te kort.


Ik ga maar even niet verder: de lezer zou gaan denken dat ik een zwartkijker ben. Dat lijkt me niet de bedoeling; juist omdat het meer dan ooit noodzakelijk is het systeem om te buigen , wil ik mijn bijdrage leveren om het tij te keren. Veel 'bewegingen' zijn in de grond positief maar zo slecht uitgewerkt. We hoeven niet meer helemaal opnieuw van de grond af aan op te bouwen maar slechts aanpassingen aan te brengen: oog hebben voor de goede ontwikkelingen en daar op voortgaan met gezond verstand kan al voldoende zijn. En soms is ook een beetje 'burgerlijke ongehoorzaamheid' nodig. 


En: we staan echt niet alleen. Over de hele wereld is een groeiend besef dat het systeem dreigt vast te lopen. Het dreigende faillissement van Griekenland is een signaal; het oude , kapitalistische systeem werkt niet meer. Onderstaande animatie maakt duidelijk dat er een andere benadering nodig is. Een benadering die begint bij het onderwijs: daar moeten we ruimte geven voor de nieuwe generatie denkers en doeners. Daar ligt onze toekomst.


 In this short RSA Animate, radical sociologist David Harvey asks if it is time to look beyond capitalism, towards a new social order that would allow us to live within a system that could be responsible, just and humane

En voor degenen voor wie ook het glas half vol is , hierbij een video van een beweging van onderwijsmensen die kansen zien om via het onderwijs te bouwen aan een betere toekomst: 'COSN' een lerend netwerk van scholen, verenigd in een consortium waarin zowel studenten , leraren als schoolleiders hun steentje bijdragen.
Hun motto is: Learning to Change - Changing tot Learn

   Learning to Change Changing to Learn Advancing K-12 Technology Leadership, Consortium for School Networking(COSN) 


Jan Kraaijenbrink , 5 nov 2012